सूत्रस्थानम् - १. दीर्घञ्जीवितीयोऽध्यायः
अधिकरणम् (सूत्र सङ्ख्या)
अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||
दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्|
इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम्||३||
ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः|
जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः||४||
अश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्|
ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्||५||
विघ्नभूता यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्|
तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम् ||६||
तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः|
समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे||७||
अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः कश्यपो भृगुः|
आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः||८||
अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ|
पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः||९||
विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्|
गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ||१०||
साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः|
बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ||११||
काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ|
शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च||१२||
शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः|
वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः||१३||
ब्रह्मज्ञानस्य निधयो द(य)मस्य नियमस्य च|
तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः||१४||
सुखोपविष्टास्ते तत्र पुण्यां चक्रुः कथामिमाम्|
धर्मार्थकाममोक्षाणामारोग्यं मूलमुत्तमम्||१५||
रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च|
प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्||१६||
कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः|
अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा||१७||
स वक्ष्यति शमोपायं यथावदमरप्रभुः|
कः सहस्राक्षभवनं गच्छेत् प्रष्टुं शचीपतिम्||१८||
अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः|
भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः||१९||
स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् |
ददर्श बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम्||२०||
सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्|
प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां वाक्यमुत्तमम्||२१||
व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः|
तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो||२२||
तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः|
पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये||२३||
हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्|
त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः||२४||
सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धमायुर्वेदं महामतिः|
यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः||२५||
तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्|
ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च शशंसानवशेषयन्||२६||
ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्|
दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः||२७||
महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा|
सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च||२८||
समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः|
लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम् ||२९||
अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः|
शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया||३०||
अग्निवेशश्च भेल(ड)श्च जतूकर्णः पराशरः|
हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः||३१||
बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः|
तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्||३२||
अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च|
श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः||३३||
श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्|
यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तेऽनुमेनिरे||३४||
सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः|
साधु भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम्||३५||
तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः|
सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम्||३६||
अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववा(ना)दयत्|
नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भूतैरुदीरितः||३७||
शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः|
निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः||३८||
अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः|
बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया||३९||
तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः|
भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे||४०||
हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्|
मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते||४१||
शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्|
नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते||४२||
तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः|
वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम् ||४३||
सर्वदा सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्|
ह्रासहेतुर्विशेषश्च, प्रवृत्तिरुभयस्य तु||४४||
सामान्यमेकत्वकरं, विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्|
तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषस्तु विपर्ययः||४५||
सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्|
लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्||४६||
स पुमांश्चेतनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्|
वेदस्यास्य, तदर्थं हि वेदोऽयं सम्प्रकाशितः||४७||
खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसङ्ग्रहः|
सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियमचेतनम्||४८||
सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः|
गुणाः प्रोक्ताः प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते||४९||
समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः|
स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः||५०||
यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्|
तद्द्रव्यं समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः||५१||
संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्|
कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते||५२||
इत्युक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते|
धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्||५३||
कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च|
द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसङ्ग्रहः||५४||
शरीरं सत्त्वसञ्ज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः|
तथा सुखानां, योगस्तु सुखानां कारणं समः||५५||
निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः|
चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः||५६||
वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसङ्ग्रहः|
मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च||५७||
प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः|
मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||५८||
रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः|
विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति||५९||
सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु|
विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति||६०||
गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः|
श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः||६१||
विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः|
भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसम्मताः||६२||
साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते|
भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते||६३||
रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा|
निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः||६४||
स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च|
कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां सङ्ग्रहः स्मृतः||६५||
स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः|
जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः||६६||
किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्|
स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते||६७||
तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम् |
मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्||६८||
विण्मूत्रचर्मरेतोऽस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः|
जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः||६९||
सुवर्णं समलाः पञ्च लोहाः ससिकताः सुधा|
मनःशिलाले मणयो लवणं गैरिकाञ्जने||७०||
भौममौषधमुद्दिष्टमौद्भिदं तु चतुर्विधम्|
वनस्पतिस्तथा वीरुद्वानस्पत्यस्तथौषधिः||७१||
फलैर्वनस्पतिः पुष्पैर्वानस्पत्यः फलैरपि|
ओषध्यः फलपाकान्ताः प्रतानैर्वीरुधः स्मृताः||७२||
मूलत्वक्सारनिर्यासनाल(ड)स्वरसपल्लवाः|
क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पं भस्म तैलानि कण्टकाः||७३||
पत्राणि शुङ्गाः कन्दाश्च प्ररोहाश्चौद्भिदो गणः|
मूलिन्यः षोडशैकोना फलिन्यो विंशतिः स्मृताः||७४||
महास्नेहाश्च चत्वारः पञ्चैव लवणानि च|
अष्टौ मूत्राणि सङ्ख्यातान्यष्टावेव पयांसि च||७५||
शोधनार्थाश्च षड् वृक्षाः पुनर्वसुनिदर्शिताः|
य एतान् वेत्ति संयोक्तुं विकारेषु स वेदवित्||७६||
हस्तिदन्ती हैमवती श्यामा त्रिवृदधोगुडा|
सप्तला श्वेतनामा च प्रत्यक्श्रेणी गवाक्ष्यपि||७७||
ज्योतिष्मती च बिम्बी च शणपुष्पी विषाणिका|
अजगन्धा द्रवन्ती च क्षीरिणी चात्र षोडशी||७८||
शणपुष्पी च बिम्बी च च्छर्दने हैमवत्यपि|
श्वेता ज्योतिष्मती चैव योज्या शीर्षविरेचने||७९||
एकादशावशिष्टा याः प्रयोज्यास्ता विरेचने|
इत्युक्ता नामकर्मभ्यां मूलिन्यः फलिनीः शृणु||८०||
शङ्खिन्यथ विडङ्गानि त्रपुषं मदनानि च|
धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम्|
आनूपं स्थलजं चैव क्लीतकं द्विविधं स्मृतम्||८१||
प्रकीर्या चोदकीर्या च प्रत्यक्पुष्पा तथाऽभया|
अन्तःकोटरपुष्पी च हस्तिपर्ण्याश्च शारदम्||८२||
कम्पिल्लकारग्वधयोः फलं यत् कुटजस्य च|
धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम्||८३||
मदनं कुटजं चैव त्रपुषं हस्तिपर्णिनी|
एतानि वमने चैव योज्यान्यास्थापनेषु च||८४||
नस्तः प्रच्छर्दने चैव प्रत्यक्पुष्पा विधीयते|
दश यान्यवशिष्टानि तान्युक्तानि विरेचने||८५||
नामकर्मभिरुक्तानि फलान्येकोनविंशतिः|
सर्पिस्तैलं वसा मज्जा स्नेहो दिष्टश्चतुर्विधः ||८६||
पानाभ्यञ्जनबस्त्यर्थं नस्यार्थं चैव योगतः|
स्नेहना जीवना वर्ण्या बलोपचयवर्धनाः||८७||
स्नेहा ह्येते च विहिता वातपित्तकफापहाः|
सौवर्चलं सैन्धवं च विडमौद्भिदमेव च||८८||
सामुद्रेण सहैतानि पञ्च स्युर्लवणानि च|
स्निग्धान्युष्णानि तीक्ष्णानि दीपनीयतमानि च||८९||
आलेपनार्थे युज्यन्ते स्नेहस्वेदविधौ तथा|
अधोभागोर्ध्वभागेषु निरूहेष्वनुवासने||९०||
अभ्यञ्जने भोजनार्थे शिरसश्च विरेचने|
शस्त्रकर्मणि वर्त्यर्थमञ्जनोत्सादनेषु च||९१||
अजीर्णानाहयोर्वाते गुल्मे शूले तथोदरे|
उक्तानि लवणा(नि)न्यू(ऊ)र्ध्वं मूत्राण्यष्टौ निबोध मे||९२||
मुख्यानि यानि दिष्टानि सर्वाण्यात्रेयशासने|
अविमूत्रमजामूत्रं गोमूत्रं माहिषं च यत् ||९३||
हस्तिमूत्रमथोष्ट्रस्य हयस्य च खरस्य च|
उष्णं तीक्ष्णमथोऽरूक्षं कटुकं लवणान्वितम्||९४||
मूत्रमुत्सादने युक्तं युक्तमालेपनेषु च|
युक्तमास्थापने मूत्रं युक्तं चापि विरेचने||९५||
स्वेदेष्वपि च तद्युक्तमानाहेष्वगदेषु च|
उदरेष्वथ चार्शःसु गुल्मिकुष्ठिकिलासिषु ||९६||
तद्युक्तमुपनाहेषु परिषेके तथैव च|
दीपनीयं विषघ्नं च क्रिमिघ्नं चोपदिश्यते||९७||
पाण्डुरोगोपसृष्टानामुत्तमं शर्म चोच्यते|
श्लेष्माणं शमयेत् पीतं मारुतं चानुलोमयेत्||९८||
कर्षेत् पित्तमधोभागमित्यस्मिन् गुणसङ्ग्रहः|
सामान्येन मयोक्तस्तु पृथक्त्वेन प्रवक्ष्यते||९९||
अविमूत्रं सतिक्तं स्यात् स्निग्धं पित्ताविरोधि च|
आजं कषायमधुरं पथ्यं दोषान्निहन्ति च||१००||
गव्यं समधुरं किञ्चिद्दोषघ्नं क्रिमिकुष्ठनुत्|
कण्डूं च शमयेत् पीतं सम्यग्दोषोदरे हितम्||१०१||
अर्शःशोफोदरघ्नं तु सक्षारं माहिषं सरम्|
हास्तिकं लवणं मूत्रं हितं तु क्रिमिकुष्ठिनाम्||१०२||
प्रशस्तं बद्धविण्मूत्रविषश्लेष्मामयार्शसाम्|
सतिक्तं श्वासकासघ्नमर्शोघ्नं चौष्ट्रमुच्यते||१०३||
वाजिनां तिक्तकटुकं कुष्ठव्रणविषापहम्|
खरमूत्रमपस्मारोन्मादग्रहविनाशनम्||१०४||
इतीहोक्तानि मूत्राणि यथासामर्थ्ययोगतः|
अतः क्षीराणि वक्ष्यन्ते कर्म चैषां गुणाश्च ये||१०५||
अविक्षीरमजाक्षीरं गोक्षीरं माहिषं च यत्|
उष्ट्रीणामथ नागीनां वडवायाः स्त्रियास्तथा||१०६||
प्रायशो मधुरं स्निग्धं शीतं स्तन्यं पयो मतम्|
प्रीणनं बृंहणं वृष्यं मेध्यं बल्यं मनस्करम्||१०७||
जीवनीयं श्रमहरं श्वासकासनिबर्हणम्|
हन्ति शोणितपित्तं च सन्धानं विहतस्य च||१०८||
सर्वप्राणभृतां सात्म्यं शमनं शोधनं तथा|
तृष्णाघ्नं दीपनीयं च श्रेष्ठं क्षीणक्षतेषु च||१०९||
पाण्डुरोगेऽम्लपित्ते च शोषे गुल्मे तथोदरे|
अतीसारे ज्वरे दाहे श्वयथौ च विशेषतः ||११०||
योनिशुक्रप्रदोषेषु मूत्रेष्वप्रचुरेषु च|
पुरीषे ग्रथिते पथ्यं वातपित्तविकारिणाम्||१११||
नस्यालेपावगाहेषु वमनास्थापनेषु च|
विरेचने स्नेहने च पयः सर्वत्र युज्यते||११२||
यथाक्रमं क्षीरगुणानेकैकस्य पृथक् पृथक्|
अन्नपानादिकेऽध्याये भूयो वक्ष्याम्यशेषतः||११३||
अथापरे त्रयो वृक्षाः पृथग्ये फलमूलिभिः|
स्नुह्यर्काश्मन्तकास्तेषामिदं कर्म पृथक् पृथक्||११४||
वमनेऽश्मन्तकं विद्यात् स्नुहीक्षीरं विरेचने|
क्षीरमर्कस्य विज्ञेयं वमने सविरेचने||११५||
इमांस्त्रीनपरान् वृक्षानाहुर्येषां हितास्त्वचः|
पूतीकः कृष्णगन्धा च तिल्वकश्च तथा तरुः||११६||
विरेचने प्रयोक्तव्यः पूतीकस्तिल्वकस्तथा|
कृष्णगन्धा परीसर्पे शोथेष्वर्शःसु चोच्यते||११७||
दद्रुविद्रधिगण्डेषु कुष्ठेष्वप्यलजीषु च|
षड्वृक्षाञ्छोधनानेतानपि विद्याद्विचक्षणः||११८||
इत्युक्ताः फलमूलिन्यः स्नेहाश्च लवणानि च|
मूत्रं क्षीराणि वृक्षाश्च षड् ये दिष्टपयस्त्वचः||११९||
ओषधीर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने|
अविपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः||१२०||
न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः|
ओषधीनां परां प्राप्तिं कश्चिद्वेदितुमर्हति||१२१||
योगवित्त्वप्यरूपज्ञस्तासां तत्त्वविदुच्यते|
किं पुनर्यो विजानीयादोषधीः सर्वथा भिषक्||१२२||
योगमासां तु यो विद्याद्देशकालोपपादितम्|
पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य स ज्ञेयो भिषगुत्तमः||१२३||
यथा विषं यथा शस्त्रं यथाऽग्निरशनिर्यथा|
तथौषधमविज्ञातं विज्ञातममृतं यथा||१२४||
औषधं ह्यनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः|
विज्ञातं चापि दुर्युक्तमनर्थायोपपद्यते||१२५||
योगादपि विषं तीक्ष्णमुत्तमं भेषजं भवेत्|
भेषजं चापि दुर्युक्तं तीक्ष्णं सम्पद्यते विषम्||१२६||
तस्मान्न भिषजा युक्तं युक्तिबाह्येन भेषजम्|
धीमता किञ्चिदादेयं जीवितारोग्यकाङ्क्षिणा||१२७||
कुर्यान्निपतितो मूर्ध्नि सशेषं वासवाशनिः|
सशेषमातुरं कुर्यान्नत्वज्ञमतमौषधम्||१२८||
दुःखिताय शयानाय श्रद्दधानाय रोगिणे|
यो भेषजमविज्ञाय प्राज्ञमानी प्रयच्छति||१२९||
त्यक्तधर्मस्य पापस्य मृत्युभूतस्य दुर्मतेः|
नरो नरकपाती स्यात्तस्य सम्भाषणादपि||१३०||
वरमाशीविषविषं क्वथितं ताम्रमेव वा|
पीतमत्यग्निसन्तप्ता भक्षिता वाऽप्ययोगुडाः||१३१||
नतु श्रुतवतां वेशं बिभ्रता शरणागतात्|
गृहीतमन्नं पानं वा वित्तं वा रोगपीडितात्||१३२||
भिषग्बुभूषुर्मतिमानतः स्वगुणसम्पदि|
परं प्रयत्नमातिष्ठेत् प्राणदः स्याद्यथा नृणाम्||१३३||
तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते|
स चैव भिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत्||१३४||
सम्यक्प्रयोगं सर्वेषां सिद्धिराख्याति कर्मणाम्|
सिद्धिराख्याति सर्वैश्च गुणैर्युक्तं भिषक्तमम्||१३५||
तत्र श्लोकाः-
आयुर्वेदागमो हेतुरागमस्य प्रवर्तनम्|
सूत्रणस्याभ्यनुज्ञानमायुर्वेदस्य निर्णयः||१३६||
सम्पूर्णं कारणं कार्यमायुर्वेदप्रयोजनम्|
हेतवश्चैव दोषाश्च भेषजं सङ्ग्रहेण च||१३७||
रसाः सप्रत्ययद्रव्यास्त्रिविधो द्रव्यसङ्ग्रहः|
मूलिन्यश्च फलिन्यश्च स्नेहाश्च लवणानि च||१३८||
मूत्रं क्षीराणि वृक्षाश्च षड् ये क्षीरत्वगाश्रयाः|
कर्माणि चैषां सर्वेषां योगायोगगुणागुणाः||१३९||
वैद्यापवादो यत्रस्थाः सर्वे च भिषजां गुणाः|
सर्वमेतत् समाख्यातं पूर्वाध्याये महर्षिणा||१४०||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने दीर्घञ्जीवितीयो नाम प्रथमोऽध्यायः||१||