Shree Naval Kishori

चिकित्सास्थानम् - १/४. आयुर्वेदसमुत्थानीयो रसायनपादः

अथात आयुर्वेदसमुत्थानीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः||१||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||

ऋषयः खलु कदाचिच्छालीना यायावराश्च ग्राम्यौषध्याहाराः सन्तः साम्पन्निका मन्दचेष्टा नातिकल्याश्च प्रायेण बभूवुः|
ते सर्वासामितिकर्तव्यतानामसमर्थाः सन्तो ग्राम्यवासकृतमात्मदोषं मत्वा पूर्वनिवासमपगतग्राम्यदोषं शिवं 

पुण्यमुदारं मेध्यमगम्यमसुकृतिभिर्गङ्गाप्रभवममरगन्धर्वकिन्नरानुचरितमनेकरत्ननिचयमचिन्त्याद्भुतप्रभावं 

ब्रह्मर्षिशिद्धचारणानुचरितं दिव्यतीर्थौषधिप्रभवमतिशरण्यं हिमवन्तममराधिपतिगुप्तं 

जग्मुर्भृग्वङ्गिरोऽत्रिवसिष्ठकश्यपागस्त्यपुलस्त्यवामदेवासितगौतमप्रभृतयो महर्षयः||३||

तानिन्द्रः सहस्रदृगमरगुरुरब्रवीत्- स्वागतं ब्रह्मविदां ज्ञानतपोधनानां ब्रह्मर्षीणाम्|
अस्ति ननु वो ग्लानिरप्रभावत्वं वैस्वर्यं वैवर्ण्यं च ग्राम्यवासकृतमसुखमसुखानुबन्धं च; ग्राम्यो हि वासो 

मूलमशस्तानां, तत् कृतः पुण्यकृद्भिरनुग्रहः प्रजानां, स्वशरीरमवेक्षितुं कालः कालश्चायमायुर्वेदोपदेशस्य 

ब्रह्मर्षीणाम्; आत्मनः प्रजानां चानुग्रहार्थमायुर्वेदमश्विनौ मह्यं प्रायच्छतां, प्रजापतिरश्विभ्यां, प्रजापतये ब्रह्मा, 

प्रजानामल्पमायुर्जराव्याधिबहुलमसुखमसुखानुबन्धमल्पत्वादल्पतपोदमनियमदानाध्ययनसञ्चयं मत्वा 

पुण्यतममायुःप्रकर्षकरं जराव्याधिप्रशमनमूर्जस्करममृतं शिवं शरण्यमुदारं भवन्तो मत्तः 

श्रोतुमर्हताथोपधारयितुं प्रकाशयितुं च प्रजानुग्रहार्थमार्षं ब्रह्म च प्रति मैत्रीं कारुण्यमात्मनश्चानुत्तमं 

पुण्यमुदारं ब्राह्ममक्षयं कर्मेति||४||
तच्छ्रुत्वा विबुधपतिवचनमृषयः सर्व एवामरवरमृग्भिस्तुष्टुवुः, प्रहृष्टाश्च तद्वचनमभिननन्दुश्चेति||५||

अथेन्द्रस्तदायुर्वेदामृतमृषिभ्यः सङ्क्रम्योवाच- एतत् सर्वमनुष्ठेयम्, अयं च शिवः कालो रसायनानां, दिव्याश्चौषधयो हिमवत्प्रभवाः प्राप्तवीर्याः; 

तद्यथा- ऐन्द्री, ब्राह्मी, पयस्या, क्षीरपुष्पी, श्रावणी, महाश्रावणी, शतावरी, विदारी, जीवन्ती, पुनर्नवा, नागबला,

 स्थिरा, वचा, छत्रा, अतिच्छत्रा, मेदा, महामेदा, जीवनीयाश्चान्याः पयसा प्रयुक्ताः षण्मासात् 

परमायुर्वयश्च तरुणमनामयत्वं स्वरवर्णसम्पदमुपचयं मेधां स्मृतिमुत्तमबलमिष्टांश्चापरान् भावानावहन्ति सिद्धाः||६||
(इतीन्द्रोक्तं रसायनम्)|

ब्रह्मसुवर्चला नामौषधिर्या हिरण्यक्षीरा पुष्करसदृशपत्रा, आदित्यपर्णी नामौषधिर्या ‘सूर्यकान्ता’ इति विज्ञायते 

सुवर्णक्षीरा सूर्यमण्डलाकारपुष्पा च, नारीनामौषधिः ‘अश्वबला’ इति विज्ञायते या बल्वजसदृशपत्रा, काष्ठगोधा 

नामौषधिर्गोधाकारा, सर्पानामौषधिः सर्पाकारा, सोमो नामौषधिराजः पञ्चदशपर्वा स सोम इव हीयते वर्धते च,

 पद्मा नामौषधिः पद्माकारा पद्मरक्ता पद्मगन्धा च, अजा नामौषधिः ‘अजशृङ्गी’ इति विज्ञायते, नीला 

नामौषधिस्तु नीलक्षीरा नीलपुष्पा लताप्रतानबहुलेति; आसामोषधीनां यां यामेवोपलभेत तस्यास्तस्याः 

स्वरसस्य सौहित्यं गत्वा स्नेहभावितायामार्द्रपलाशद्रोण्यां सपिधानायां दिग्वासाः शयीत, तत्र प्रलीयते, 

षण्मासेन पुनः सम्भवति, तस्याजं पयः प्रत्यवस्थापनं; षण्मासेन देवतानुकारी भवति 

वयोवर्णस्वराकृतिबलप्रभाभिः, स्वयं चास्य सर्ववाचोगतानि प्रादुर्भवन्ति, दिव्यं चास्य चक्षुः 

श्रोत्रं च भवति, गतिर्योजनसहस्रं दशवर्षसहस्राण्यायुरनुपद्रवं चेति||७||

भवन्ति चात्र-

दिव्यानामोषधीनां यः प्रभावः स भवद्विधैः|
शक्यः सोढुमशक्यस्तु स्यात् सोढुमकृतात्मभिः||८||
ओषधीनां प्रभावेण तिष्ठतां स्वे च कर्मणि|
भवतां निखिलं श्रेयः सर्वमेवोपपत्स्यते||९||
वानप्रस्थैर्गृहस्थैश्च प्रयतैर्नियतात्मभिः|
शक्या ओषधयो ह्येताः सेवितुं विषयाभिजाः||१०||

यास्तु क्षेत्रगुणैस्तेषां मध्यमेन च कर्मणा|
मृदुवीर्यतरास्तासां विधिर्ज्ञेयः स एव तु||११||
पर्येष्टुं ताः प्रयोक्तुं वा येऽसमर्थाः सुखार्थिनः|
रसायनविधिस्तेषामयमन्यः प्रशस्यते||१२||

बल्यानां जीवनीयानां बृंहणीयाश्च या दश|
वयसः स्थापनानां च खदिरस्यासनस्य च||१३||
खर्जूराणां मधूकानां मुस्तानामुत्पलस्य च|
मृद्वीकानां विडङ्गानां वचायाश्चित्रकस्य च||१४||
शतावर्याः पयस्यायाः पिप्पल्या जोङ्गकस्य च|
ऋध्द्या नागबलायाश्च द्वारदाया धवस्य च||१५||
त्रिफलाकण्टकार्योश्च विदार्याश्चन्दनस्य च|
इक्षूणां शरमूलानां श्रीपर्ण्यास्तिनिशस्य च||१६||
रसाः पृथक् पृथग्ग्राह्याः पलाशक्षार एव च|
एषां पलोन्मितान् भागान् पयो गव्यं चतुर्गुणम्||१७||
द्वे पात्रे तिलतैलस्य द्वे च गव्यस्य सर्पिषः|
तत् साध्यं सर्वमेकत्र सुसिद्धं स्नेहमुद्धरेत्||१८||
तत्रामलकचूर्णानामाढकं शतभावितम्|
स्वरसेनैव दातव्यं क्षौद्रस्याभिनवस्य च||१९||
शर्कराचूर्णपात्रं च प्रस्थमेकं प्रदापयेत्|
तुगाक्षीर्याः सपिप्पल्याः स्थाप्यं सम्मूर्च्छितं च तत्||२०||
सुचौक्षे मार्तिके कुम्भे मासार्धं घृतभाविते|
मात्रामग्निसमां तस्य तत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत्||२१||
हेमताम्रप्रवालानामयसः स्फटिकस्य च|
मुक्तावैदूर्यशङ्खानां चूर्णानां रजतस्य च||२२||
प्रक्षिप्य षोडशीं मात्रां विहायायासमैथुनम्|
जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा||२३||
सर्वरोगप्रशमनं वृष्यमायुष्यमुत्तमम्|
सत्त्वस्मृतिशरीराग्निबुद्धीन्द्रियबलप्रदम्||२४||
परमूर्जस्करं चैव वर्णस्वरकरं तथा|
विषालक्ष्मीप्रशमनं सर्ववाचोगतप्रदम्||२५||
सिद्धार्थतां चाभिनवं वयश्च प्रजाप्रियत्वं च यशश्च लोके|
प्रयोज्यमिच्छद्भिरिदं यथावद्रसायनं ब्राह्ममुदारवीर्यम्||२६||
(इतीन्द्रोक्तरसायनमपरम्)|

समर्थानामरोगाणां धीमतां नियतात्मनाम्|
कुटीप्रवेशः क्षणिनां परिच्छदवतां हितः||२७||
अतोऽन्यथा तु ये तेषां सौर्यमारुतिको विधिः|
तयोः श्रेष्ठतरः पूर्वो विधिः स तु सुदुष्करः||२८||
रसायनविधिभ्रंशाज्जायेरन् व्याधयो यदि|
यथास्वमौषधं तेषां कार्यं मुक्त्वा रसायनम्||२९||

सत्यवादिनमक्रोधं निवृत्तं मद्यमैथुनात्|
अहिंसकमनायासं प्रशान्तं प्रियवादिनम्||३०||
जपशौचपरं धीरं दाननित्यं तपस्विनम्|
देवगोब्राह्मणाचार्यगुरुवृद्धार्चने रतम्||३१||
आनृशंस्यपरं नित्यं नित्यं करुणवेदिनम् |
समजागरणस्वप्नं नित्यं क्षीरघृताशिनम्||३२||
देशकालप्रमाणज्ञं युक्तिज्ञमनहङ्कृतम्|
शस्ताचारमसङ्कीर्णमध्यात्मप्रवणेन्द्रियम्||३३||
उपासितारं वृद्धानामास्तिकानां जितात्मनाम्|
धर्मशास्त्रपरं विद्यान्नरं नित्यरसायनम्||३४||
गुणैरेतैः समुदितैः प्रयुङ्क्ते यो रसायनम्|
रसायनगुणान् सर्वान् यथोक्तान् स समश्नुते||३५||
(इत्याचाररसायनम्)|

यथास्थूलमनिर्वाह्य दोषाञ्छारीरमानसान्|
रसायनगुणैर्जन्तुर्युज्यते न कदाचन||३६||
योगा ह्यायुःप्रकर्षार्था जरारोगनिबर्हणाः|
मनःशरीरशुद्धानां सिध्यन्ति प्रयतात्मनाम्||३७||
तदेतन्न भवेद्वाच्यं सर्वमेव हतात्मसु|
अरुजेभ्योऽद्विजातिभ्यः शुश्रूषा येषु नास्ति च||३८||

ये रसायनसंयोगा वृष्ययोगाश्च ये मताः|
यच्चौषधं विकाराणां सर्वं तद्वैद्यसंश्रयम्||३९||
प्राणाचार्यं बुधस्तस्माद्धीमन्तं वेदपारगम्|
अश्विनाविव देवेन्द्रः पूजयेदतिशक्तितः||४०||
अश्विनौ देवभिषजौ यज्ञवाहाविति स्मृतौ|
यज्ञस्य हि शिरश्छिन्नं पुनस्ताभ्यां समाहितम्||४१||
प्रशीर्णा दशनाः पूष्णो नेत्रे नष्टे भगस्य च|
वज्रिणश्च भुजस्तम्भस्ताभ्यामेव चिकित्सितः||४२||
चिकित्सितश्च शीतांशुर्गृहीतो राजयक्ष्मणा|
सोमाभिपतितश्चन्द्रः कृतस्ताभ्यां पुनः सुखी||४३||
भार्गवश्च्यवनः कामी वृद्धः सन् विकृतिं गतः|
वीतवर्णस्वरोपेतः कृतस्ताभ्यां पुनर्युवा||४४||
एतैश्चान्यैश्च बहुभिः कर्मभिर्भिषगुत्तमौ|
बभूवतुर्भृशं पूज्याविन्द्रादीनां महात्मनाम्||४५||
ग्रहाः स्तोत्राणि मन्त्राणि तथा नानाहवींषि च|
धूम्राश्च पशवस्ताभ्यां प्रकल्प्यन्ते द्विजातिभिः||४६||
प्रातश्च सवने सोमं शक्रोऽश्विभ्यां सहाश्नुते|
सौत्रामण्यां च भगवानश्विभ्यां सह मोदते||४७||
इन्द्राग्नी चाश्विनौ चैव स्तूयन्ते प्रायशो द्विजैः|
स्तूयन्ते वेदवाक्येषु न तथाऽन्या हि देवताः||४८||
अजरैरमरैस्तावद्विबुधैः साधिपैर्ध्रुवैः|
पूज्येते प्रयतैरेवमश्विनौ भिषजाविति||४९||
मृत्युव्याधिजरावश्यैर्दुःखप्रायैः सुखार्थिभिः|
किं पुनर्भिषजो मर्त्यैः पूज्याः स्युर्नातिशक्तितः||५०||
शीलवान्मतिमान् युक्तो द्विजातिः शास्त्रपारगः|
प्राणिभिर्गुरुवत् पूज्यः प्राणाचार्यः स हि स्मृतः||५१||

विद्यासमाप्तौ भिषजो द्वितीया जातिरुच्यते|
अश्नुते वैद्यशब्दं हि न वैद्यः पूर्वजन्मना||५२||
विद्यासमाप्तौ ब्राह्मं वा सत्त्वमार्षमथापि वा|
ध्रुवमाविशति ज्ञानात्तस्माद्वैद्यो द्विजः स्मृतः||५३||
नाभिध्यायेन्न चाक्रोशेदहितं न समाचरेत्|
प्राणाचार्यं बुधः कश्चिदिच्छन्नायुरनित्वरम्||५४||

चिकित्सितस्तु संश्रुत्य यो वाऽसंश्रुत्य मानवः|
नोपाकरोति वैद्याय नास्ति तस्येह निष्कृतिः||५५||
भिषगप्यातुरान् सर्वान् स्वसुतानिव यत्नवान्|
आबाधेभ्यो हि संरक्षेदिच्छन् धर्ममनुत्तमम्||५६||
धर्मार्थं चार्थकामार्थमायुर्वेदो महर्षिभिः|
प्रकाशितो धर्मपरैरिच्छद्भिः स्थानमक्षरम्||५७||
नार्थार्थं नापि कामार्थमथ भूतदयां प्रति|
वर्तते यश्चिकित्सायां स सर्वमतिवर्तते||५८||
कुर्वते ये तु वृत्त्यर्थं चिकित्सापण्यविक्रयम्|
ते हित्वा काञ्चनं राशिं पांशुराशिमुपासते||५९||
दारुणैः कृष्यमाणानां गदैर्वैवस्वतक्षयम्|
छित्त्वा वैवस्वतान् पाशान् जीवितं यः प्रयच्छति||६०||
धर्मार्थदाता सदृशस्तस्य नेहोपलभ्यते|
न हि जीवितदानाद्धि दानमन्यद्विशिष्यते||६१||
परो भूतदया धर्म इति मत्वा चिकित्सया|
वर्तते यः स सिद्धार्थः सुखमत्यन्तमश्नुते||६२||

तत्र श्लोकौ-

आयुर्वेदसमुत्थानं दिव्यौषधिविधिं शुभम्|
अमृताल्पान्तरगुणं सिद्धं रत्नरसायनम्||६३||
सिद्धेभ्यो ब्रह्मचारिभ्यो यदुवाचामरेश्वरः|
आयुर्वेदसमुत्थाने तत् सर्वं सम्प्रकाशितम्||६४||

इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने रसायनाध्याये 

आयुर्वेदसमुत्थानीयो नाम रसायनपादश्चतुर्थः||४||
समाप्तश्चायं रसायनाध्यायः||१||