सूत्रस्थानम् - २४. विधिशोणितीयोऽध्यायः
अथातो विधिशोणितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||
विधिना शोणितं जातं शुद्धं भवति देहिनाम्|
देशकालौकसात्म्यानां विधिर्यः सम्प्रकाशितः||३||
तद्विशुद्धं हि रुधिरं बलवर्णसुखायुषा|
युनक्ति प्राणिनं प्राणः शोणितं ह्यनुवर्तते||४||
प्रदुष्टबहुतीक्ष्णोष्णैर्मद्यैरन्यैश्च तद्विधैः|
तथाऽतिलवणक्षारैरम्लैः कटुभिरेव च||५||
कुलत्थमाषनिष्पावतिलतैलनिषेवणैः|
पिण्डालुमूलकादीनां हरितानां च सर्वशः||६||
जलजानूपबैलानां प्रसहानां च सेवनात्|
दध्यम्लमस्तुसुक्तानां सुरासौवीरकस्य च||७||
विरुद्धानामुपक्लिन्नपूतीनां भक्षणेन च|
भुक्त्वा दिवा प्रस्वपतां द्रवस्निग्धगुरूणि च||८||
अत्यादानं तथा क्रोधं भजतां चातपानलौ|
छर्दिवेगप्रतीघातात् काले चानवसेचनात्||९||
श्रमाभिघातसन्तापैरजीर्णाध्यशनैस्तथा|
शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं सम्प्रदुष्यति||१०||
ततः शोणितजा रोगाः प्रजायन्ते पृथग्विधाः|
मुखपाकोऽक्षिरागश्च पूतिघ्राणास्यगन्धिता||११||
गुल्मोपकुशवीसर्परक्तपित्तप्रमीलकाः|
विद्रधी रक्तमेहश्च प्रदरो वातशोणितम्||१२||
वैवर्ण्यमग्निसादश्च पिपासा गुरुगात्रता|
सन्तापश्चातिदौर्बल्यमरुचिः शिरसश्च रुक्||१३||
विदाहश्चान्नपानस्य तिक्ताम्लोद्गिरणं क्लमः|
क्रोधप्रचुरता बुद्धेः सम्मोहो लवणास्यता||१४||
स्वेदः शरीरदौर्गन्ध्यं मदः कम्पः स्वरक्षयः|
तन्द्रानिद्रातियोगश्च तमसश्चातिदर्शनम्||१५||
कण्ड्वरुःकोठपिडकाकुष्ठचर्मदलादयः|
विकाराः सर्व एवैते विज्ञेयाः शोणिताश्रयाः||१६||
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैरुपक्रान्ताश्च ये गदाः|
सम्यक् साध्या न सिध्यन्ति रक्तजांस्तान् विभावयेत्||१७||
कुर्याच्छोणितरोगेषु रक्तपित्तहरीं क्रियाम्|
विरेकमुपवासं च स्रावणं शोणितस्य च||१८||
बलदोषप्रमाणाद्वा विशुद्ध्या रुधिरस्य वा|
रुधिरं स्रावयेज्जन्तोराशयं प्रसमीक्ष्य वा||१९||
अरुणाभं भवेद्वाताद्विशदं फेनिलं तनु|
पित्तात् पीतासितं रक्तं स्त्यायत्यौष्ण्याच्चिरेण च||२०||
ईषत्पाण्डु कफाद्दुष्टं पिच्छिलं तन्तुमद्घनम्|
संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम्||२१||
तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्|
गुञ्जाफलसवर्णं च विशुद्धं विद्धि शोणितम्||२२||
नात्युष्णशीतं लघु दीपनीयं रक्तेऽपनीते हितमन्नपानम्|
तदा शरीरं ह्यनवस्थितासृगग्निर्विशेषेण च रक्षितव्यः||२३||
प्रसन्नवर्णेन्द्रियमिन्द्रियार्थानिच्छन्तमव्याहतपक्तृवेगम्|
सुखान्वितं तु(पु)ष्टिबलोपपन्नं विशुद्धरक्तं पुरुषं वदन्ति||२४||
यदा तु रक्तवाहीनि रससञ्ज्ञावहानि च|
पृथक् पृथक् समस्ता वा स्रोतांसि कुपिता मलाः||२५||
मलिनाहारशीलस्य रजोमोहावृतात्मनः|
प्रतिहत्यावतिष्ठन्ते जायन्ते व्याधयस्तदा||२६||
मदमूर्च्छायसन्न्यासास्तेषां विद्याद्विचक्षणः|
यथोत्तरं बलाधिक्यं हेतुलिङ्गोपशान्तिषु||२७||
दुर्बलं चेतसः स्थानं यदा वायुः प्रपद्यते|
मनो विक्षोभयञ्जन्तोः सञ्ज्ञां सम्मोहयेत्तदा||२८||
पित्तमेवं कफश्चैवं मनो विक्षोभयन्नृणाम्|
सञ्ज्ञां नयत्याकुलतां विशेषश्चात्र वक्ष्यते||२९||
सक्तानल्पद्रुताभाषं चलस्खलितचेष्टितम् |
विद्याद्वातमदाविष्टं रूक्षश्यावारुणाकृतिम्||३०||
सक्रोधपरुषाभाषं सम्प्रहारकलिप्रियम्|
विद्यात् पित्तमदाविष्टं रक्तपीतासिताकृतिम्||३१||
स्वल्पासम्बद्धवचनं तन्द्रालस्यसमन्वितम्|
विद्यात् कफमदाविष्टं पाण्डुं प्रध्यानतत्परम्||३२||
सर्वाण्येतानि रूपाणि सन्निपातकृते मदे|३३|
जायते शाम्यति क्षिप्रं मदो मद्यमदाकृतिः||३३||
यश्च मद्यकृतः प्रोक्तो विषजो रौधिरश्च यः|
सर्व एते मदा नर्ते वातपित्तकफत्रयात्||३४||
नीलं वा यदि वा कृष्णमाकाशमथवाऽरुणम्|
पश्यंस्तमः प्रविशति शीघ्रं च प्रतिबुध्यते ||३५||
वेपथुश्चाङ्गमर्दश्च प्रपीडा हृदयस्य च|
कार्श्यं श्यावारुणा च्छायामूर्च्छाये वातसम्भवे||३६||
रक्तं हरितवर्णं वा वियत् पीतमथापि वा|
पश्यंस्तमः प्रविशति सस्वेदः प्रतिबुध्यते||३७||
सपिपासः ससन्तापो रक्तपीताकुलेक्षणः|
सम्भिन्नवर्चाः पीताभो मूर्च्छाये पित्तसम्भवे||३८||
मेघसङ्काशमाकाशमावृतं वा तमोघनैः|
पश्यंस्तमः प्रविशति चिराच्च प्रतिबुध्यते||३९||
गुरुभिः प्रावृतैरङ्गैर्यथैवार्द्रेण चर्मणा|
सप्रसेकः सहृल्लासो मूर्च्छाये कफसम्भवे||४०||
सर्वाकृतिः सन्निपातादपस्मार इवागतः|
स जन्तुं पातयत्याशु विना बीभत्सचेष्टितैः||४१||
दोषेषु मदमूर्च्छायाः कृतवेगेषु देहिनाम्|
स्वयमेवोपशाम्यन्ति सन्न्यासो नौषधैर्विना||४२||
वाग्देहमनसां चेष्टामाक्षिप्यातिबला मलाः|
सन्न्यस्यन्त्यबलं जन्तुं प्राणायतनसंश्रिताः||४३||
स ना सन्न्याससन्न्यस्तः काष्ठीभूतो मृतोपमः|
प्राणैर्वियुज्यते शीघ्रं मुक्त्वा सद्यःफलाः क्रियाः||४४||
दुर्गेऽम्भसि यथा मज्जद्भाजनं त्वरया बुधः|
गृह्णीयात्तलमप्राप्तं तथा सन्न्यासपीडितम्||४५||
अञ्जनान्यवपीडाश्च धूमाः प्रधमनानि च|
सूचीभिस्तोदनं शस्तं दाहः पीडा नखान्तरे||४६||
लुञ्चनं केशलोम्नां च दन्तैर्दशनमेव च|
आत्मगुप्तावघर्षश्च हितं तस्यावबोधने||४७||
सम्मूर्च्छितानि तीक्ष्णानि मद्यानि विविधानि च|
प्रभूतकटुयुक्तानि तस्यास्ये गालयेन्मुहुः||४८||
मातुलुङ्गरसं तद्वन्महौषधसमायुतम्|
तद्वत्सौवर्चलं दद्याद्युक्तं मद्याम्लकाञ्जिकैः||४९||
हिङ्गूषणसमायुक्तं यावत् सञ्ज्ञाप्रबोधनम्|
प्रबुद्धसञ्ज्ञमन्नैश्च लघुभिस्तमुपाचरेत्||५०||
विस्मापनैः स्मारणैश्च प्रियश्रुतिभिरेव च|
पटुभिर्गीतवादित्रशब्दैश्चित्रैश्च दर्शनैः||५१||
स्रंसनोल्लेखनैर्धूमैरञ्जनैः कवलग्रहैः|
शोणितस्यावसेकैश्च व्यायामोद्घर्षणैस्तथा||५२||
प्रबुद्धसञ्ज्ञं मतिमाननुबन्धमुपक्रमेत्|
तस्य संरक्षितव्यं हि मनः प्रलयहेतुतः||५३||
स्नेहस्वेदोपपन्नानां यथादोषं यथाबलम्|
पञ्च कर्माणि कुर्वीत मूर्च्छायेषु मदेषु च||५४||
अष्टाविंशत्यौषधस्य तथा तिक्तस्य सर्पिषः|
प्रयोगः शस्यते तद्वन्महतः षट्पलस्य वा||५५||
त्रिफलायाः प्रयोगो वा सघृतक्षौद्रशर्करः|
शिलाजतुप्रयोगो वा प्रयोगः पयसोऽपि वा||५६||
पिप्पलीनां प्रयोगो वा पयसा चित्रकस्य वा|
रसायनानां कौम्भस्य सर्पिषो वा प्रशस्यते||५७||
रक्तावसेकाच्छास्त्राणां सतां सत्त्ववतामपि|
सेवनान्मदमूर्च्छायाः प्रशाम्यन्ति शरीरिणाम्||५८||
तत्र श्लोकौ-
विशुद्धं चाविशुद्धं च शोणितं तस्य हेतवः|
रक्तप्रदोषजा रोगास्तेषु रोगेषु चौषधम्||५९||
मदमूर्च्छायसन्न्यासहेतुलक्षणभेषजम्|
विधिशोणितकेऽध्याये सर्वमेतत् प्रकाशितम्||६०||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने विधिशोणितीयो नाम चतुर्विंशोऽध्यायः||२४||
समाप्तो योजनाचतुष्कः||६||