चिकित्सास्थानम् - २७. ऊरुस्तम्भचिकित्सितम्
अथात ऊरुस्तम्भचिकित्सितं व्याख्यास्यामः||१||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||
श्रिया परमया ब्राह्मया परया च तपःश्रिया|
अहीनं चन्द्रसूर्याभ्यां सुमेरुमिव पर्वतम्||३||
धीधृतिस्मृतिविज्ञानज्ञानकीर्तिक्षमालयम्|
अग्निवेशो गुरुं काले संशयं परिपृष्टवान्||४||
भगवन् पञ्च कर्माणि समस्तानि पृथक् तथा|
निर्दिष्टान्यामयनां हि सर्वेषामेव भेषजम्||५||
दोषजोऽस्त्यामयः कश्चिद्यस्य तानि भिषग्वर!|
न स्युः शक्तानि शमने साध्यस्य क्रियया सतः||६||
अस्त्यूरुस्तम्भ इत्युक्ते गुरुणा तस्य कारणम्|
सलिङ्गभेषजं भूयः पृष्टस्तेनाब्रवीद्गुरुः||७||
स्निग्धोष्णलघुशीतानि जीर्णाजीर्णे समश्नतः|
द्रवशुष्कदधिक्षीरग्राम्यानूपौदकामिषैः||८||
पिष्टव्यापन्नमद्यातिदिवास्वप्नप्रजागरैः|
लङ्घनाध्यशनायासभयवेगविधारणैः||९||
स्नेहाच्चामं चितं कोष्ठे वातादीन्मेदसा सह|
रुद्ध्वाऽऽशु गौरवादूरू यात्यधोगैः सिरादिभिः||१०||
पूरयन् सक्थिजङ्घोरु दोषो मेदोबलोत्कटः|
अविधेयपरिस्पन्दं जनयत्यल्पविक्रमम्||११||
महासरसि गम्भीरे पूर्णेऽम्बु स्तिमितं यथा|
तिष्ठति स्थिरमक्षोभ्यं तद्वदूरुगतः कफः||१२||
गौरवायाससङ्कोचदाहरुक्सुप्तिकम्पनैः |
भेदस्फुरणतोदैश्च युक्तो देहं निहन्त्यसून्||१३||
ऊरू श्लेष्मा समेदस्को वातपित्तेऽभिभूय तु|
स्तम्भयेत्स्थैर्यशैत्याभ्यामूरुस्तम्भस्ततस्तु सः||१४||
प्राग्रूपं ध्याननिद्रातिस्तैमित्यारोचकज्वराः|
लोमहर्षश्च छर्दिश्च जङ्घोर्वोः सदनं तथा||१५||
वातशङ्किभिरज्ञानात्तस्य स्यात् स्नेहनात् पुनः|
पादयोः सदनं सुप्तिः कृच्छ्रादुद्धरणं तथा||१६||
जङ्घोरुग्लानिरत्यर्थं शश्वच्चादाहवेदना|
पदं च व्यथते न्यस्तं शीतस्पर्शं न वेत्ति च||१७||
संस्थाने पीडने गत्यां चालने चाप्यनीश्वरः|
अन्यनेयौ हि सम्भग्नावूरू पादौ च मन्यते||१८||
यदा दाहार्तितोदार्तो वेपनः पुरुषो भवेत्|
ऊरुस्तम्भस्तदा हन्यात् साधयेदन्यथा नवम्||१९||
तस्य न स्नेहनं कार्यं न बस्तिर्न विरेचनम्|
न चैव वमनं यस्मात्तन्निबोधत कारणम्||२०||
वृद्धये श्लेष्मणो नित्यं स्नेहनं बस्तिकर्म च|
तत्स्थस्योद्धरणे चैव न समर्थं विरेचनम्||२१||
कफं कफस्थानगतं पित्तं च वमनात् सुखम्|
हर्तुमामाशयस्थौ च स्रंसनात्तावुभावपि||२२||
पक्वाशयस्थाः सर्वेऽपि बस्तिभिर्मूलनिर्जयात्|
शक्या न त्वाममेदोभ्यां स्तब्धा जङ्घोरुसंस्थिताः||२३||
वातस्थाने हि तच्छैत्याद्द्वयोः स्तम्भाच्च तद्गताः|
न शक्याः सुखमुद्धर्तुं जलं निम्नादिव स्थलात्||२४||
तस्य संशमनं नित्यं क्षपणं शोषणं तथा|
युक्त्यपेक्षी भिषक् कुर्यादधिकत्वात्कफामयोः||२५||
सदा रूक्षोपचाराय यवश्यामाककोद्रवान्|
शाकैरलवणैर्दद्याज्जलतैलोपसाधितैः||२६||
सुनिषण्णकनिम्बार्कवेत्रारग्वधपल्लवैः|
वायसीवास्तुकैरन्यैस्तिक्तैश्च कुलकादिभिः||२७||
क्षारारिष्टप्रयोगाश्च हरीतक्यास्तथैव च|
मधूदकस्य पिप्पल्या ऊरुस्तम्भविनाशनाः||२८||
समङ्गां शाल्मलीं बिल्वं मधुना सह ना पिबेत्|
तथा श्रीवेष्टकोदीच्यदेवदारुनतान्यपि||२९||
चन्दनं धातकीं कुष्ठं तालीसं नलदं तथा|३०|
मुस्तं हरीतकीं लोध्रं पद्मकं तिक्तरोहिणीम्||३०||
देवदारु हरिद्रे द्वे वचां कटुकरोहिणीम्|
पिप्पलीं पिप्पलीमूलं सरलं देवदारु च||३१||
चव्यं चित्रकमूलानि देवदारु हरीतकीम्|
भल्लातकं समूलां च पिप्पलीं पञ्च तान् पिबेत्||३२||
सक्षौद्रानर्धश्लोकोक्तान् कल्कानूरुग्रहापहान्|३३|
शार्ङ्गेष्टां मदनं दन्तीं वत्सकस्य फलं वचाम् ||३३||
मूर्वामारग्वधं पाठां करञ्जं कुलकं तथा|
पिबेन्मधुयुतं तुल्यं चूर्णं वा वारिणाऽऽप्लुतम्||३४||
सक्षौद्रं दधिमण्डैर्वाऽप्यूरुस्तम्भविनाशनम्|
मूर्वामतिविषां कुष्ठं चित्रकं कटुरोहिणीम्||३५||
पूर्ववद्गुग्गुलुं मूत्रे रात्रिस्थितमथापि वा|
स्वर्णक्षीरीमतिविषां मुस्तं तेजोवतीं वचाम्||३६||
सुराह्वं चित्रकं कुष्ठं पाठां कटुकरोहिणीम्|
लेहयेन्मधुना चूर्णं सक्षौद्रं वा जलाप्लुतम्||३७||
फलीं व्याघ्रनखं हेम पिबेद्वा मधुसंयुतम्|
त्रिफलां पिप्पलीं मुस्तं चव्यं कटुकरोहिणीम्||३८||
लिह्याद्वा मधुना चूर्णमूरुस्तम्भार्दितो नरः|३९|
अपतर्पणजश्चेत् स्याद्दोषः सन्तर्पयेद्धि तम्||३९||
युक्त्या जाङ्गलजैर्मांसैः पुराणैश्चैव शालिभिः|
रूक्षणाद्वातकोपश्चेन्निद्रानाशार्तिपूर्वकः||४०||
स्नेहस्वेदक्रमस्तत्र कार्यो वातामयापहः|
पीलुपर्णी पयस्या च रास्ना गोक्षुरको वचा||४१||
सरलागुरुपाठाश्च तैलमेभिर्विपाचयेत्|
सक्षौद्रं प्रसृतं तस्मादञ्जलिं वाऽपि ना पिबेत्||४२||
कुष्ठश्रीवेष्टकोदीच्यसरलं दारु केशरम्|
अजगन्धाऽश्वगन्धा च तैलं तैः सार्षपं पचेत्||४३||
सक्षौद्रं मात्रया तच्चाप्यूरुस्तम्भार्दितः पिबेत्|
(रौक्ष्यान्मुक्त ऊरुस्तम्भात्ततश्च स विमुच्यते)||४४||
द्वे पले सैन्धवात् पञ्च शुण्ठ्या ग्रन्थिकचित्रकात्|
द्वे द्वे भल्लातकास्थीनि विंशतिर्द्वे तथाऽऽढके||४५||
आरनालात् पचेत् प्रस्थं तैलस्यैतैरपत्यदम्|
गृध्रस्यूरुग्रहार्शोर्तिसर्ववातविकारनुत्||४६||
पलाभ्यां पिप्पलीमूलनागरादष्टकट्वरः|
तैलप्रस्थः समो दध्ना गृध्रस्यूरुग्रहापहः||४७||
इत्यष्टकट्वरतैलम्|
इत्याभ्यन्तरमुद्दिष्टमूरुस्तम्भस्य भेषजम्|
श्लेष्मणः क्षपणं त्वन्यद्बाह्यं शृणु चिकित्सितम्||४८||
वल्मीकमृत्तिका मूलं करञ्जस्य फलं त्वचम्|
इष्टकानां ततश्चूर्णैः कुर्यादुत्सादनं भृशम्||४९||
मूलैर्वाऽप्यश्वगन्धाया मूलैरर्कस्य वा भिषक्|
पिचुमर्दस्य वा मूलैरथवा देवदारुणः||५०||
क्षौद्रसर्षपवल्मीकमृत्तिकासंयुतैर्भिषक्|
गाढमुत्सादनं कुर्यादूरुस्तम्भे प्रलेपनम्||५१||
दन्तीद्रवन्तीसुरसासर्षपैश्चापि बुद्धिमान्|
तर्कारीशिग्रुसुरसाविश्ववत्सकनिम्बजैः||५२||
पत्रमूलफलैस्तोयं शृतमुष्णं च सेचनम्|
पिष्टं तु सर्षपं मूत्रेऽध्युषितं स्यात् प्रलेपनम्||५३||
वत्सकः सुरसं कुष्ठं गन्धास्तुम्बुरुशिग्रुकौ|
हिंस्रार्कमूलवल्मीकमृत्तिकाः सकुठेरकाः||५४||
दधिसैन्धवसंयुक्तं कार्यमेतैः प्रलेपनम्|
(ऊरुस्तम्भविनाशाय भिषजा जानता क्रमम्)||५५||
श्योनाकं खदिरं बिल्वं बृहत्यौ सरलासनौ|
शोभाञ्जनकतर्कारीश्वदंष्ट्रासुरसार्जकान्||५६||
अग्निमन्थकरञ्जौ च जलेनोत्क्वाथ्य सेचयेत्|
प्रलेपो मूत्रपिष्टैर्वाऽप्यूरुस्तम्भनिवारणः||५७||
कफक्षयार्थं शक्येषु व्यायामेष्वनुयोजयेत्|
स्थलान्याक्रामयेत् कल्यं शर्कराः सिकतास्तथा||५८||
प्रतारयेत् प्रतिस्रोतो नदीं शीतजलां शिवाम्|
सरश्च विमलं शीतं स्थिरतोयं पुनः पुनः||५९||
तथा विशुष्केऽस्य कफे शान्तिमूरुग्रहो व्रजेत्|६०|
श्लेष्मणः क्षपणं यत् स्यान्न च मारुतमावहेत् ||६०||
तत् सर्वं सर्वदा कार्यमूरुस्तम्भस्य भेषजम्|
शरीरं बलमग्निं च कार्यैषा रक्षता क्रिया||६१||
तत्र श्लोकः-
हेतुः प्राग्रूपलिङ्गानि कर्मायोग्यत्वकारणम्|
द्विविधं भेषजं चोक्तमूरुस्तम्भचिकित्सिते||६२||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसम्पूरिते चिकित्सास्थाने
ऊरुस्तम्भचिकित्सितं नाम सप्तविंशोऽध्यायः||२७|