अथातो जनपदोद्ध्वंसनीयं विमानं व्याख्यास्यामः||१||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||

जनपदमण्डले पञ्चालक्षेत्रे द्विजातिवराध्युषिते काम्पिल्यराजधान्यां भगवान् पुनर्वसुरात्रेयोऽन्तेवासिगणपरिवृतः 

पश्चिमे घर्ममासे गङ्गातीरे वनविचारमनुविचरञ्छिष्यमग्निवेशमब्रवीत्||३||

दृश्यन्ते हि खलु सौम्य! नक्षत्रग्रहगणचन्द्रसूर्यानिलानलानां दिशां चाप्रकृतिभूतानामृतुवैकारिका भावाः, 

अचिरादितो भूरपि च न यथावद्रसवीर्यविपाकप्रभावमोषधीनां प्रतिविधास्यति, तद्वियोगाच्चातङ्कप्रायता नियता|
तस्मात् प्रागुद्ध्वंसात् प्राक् च भूमेर्विरसीभावादुद्धरध्वं सौम्य! भैषज्यानि यावन्नोपहतरसवीर्यविपाकप्रभावाणि भवन्ति|
वयं चैषां रसवीर्यविपाकप्रभावानुपयोक्ष्यामहे ये चास्माननुकाङ्क्षन्ति, यांश्च वयमनुकाङ्क्षामः|
न हि सम्यगुद्धृतेषु सौम्य! भैषज्येषु सम्यग्विहितेषु सम्यक् चावचारितेषु जनपदोद्ध्वंसकराणां विकाराणां 

किञ्चित् प्रतीकारगौरवं भवति||४||

एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच- उद्धृतानि खलु भगवन्! भैषज्यानि, सम्यग्विहितानि, सम्यगवचारितानि च; अपि तु खलु जनपदोद्ध्वंसनमेकेनैव 

व्याधिना युगपदसमानप्रकृत्याहारदेहबलसात्म्यसत्त्ववयसां मनुष्याणां कस्माद्भवतीति||५||

तमुवाच भगवानात्रेयः- एवमसामान्यावतामप्येभिरग्निवेश! प्रकृत्यादिभिर्भावैर्मनुष्याणां येऽन्ये भावाः सामान्यास्तद्वैगुण्यात् समानकालाः 

समानलिङ्गाश्च व्याधयोऽभिनिर्वर्तमाना जनपदमुद्ध्वंसयन्ति|
ते तु खल्विमे भावाः सामान्या जनपदेषु भवन्ति; तद्यथा- वायुः, उदकं, देशः, काल इति||६||

तत्र वातमेवंविधमनारोग्यकरं विद्यात्; तद्यथा-यथर्तुविषममतिस्तिमितमतिचलमतिपरुषमतिशीतमत्युष्णमतिरूक्षमत्यभिष्यन्दिनमतिभैरवारावमतिप्रतिहत- परस्परगतिमतिकुण्डलिनमसात्म्यगन्धबाष्पसिकतापांशुधूमोपहतमिति (१);
उदकं तु खल्वत्यर्थविकृतगन्धवर्णरसस्पर्शं क्लेदबहुलमपक्रान्तजलचरविहङ्गमुपक्षीणजलेशयमप्रीतिकरमपगतगुणं 

विद्यात् (२);
देशं पुनः प्रकृतिविकृतवर्णगन्धरसस्पर्शं क्लेदबहुलमुपसृष्टं 

सरीसृपव्यालमशकशलभमक्षिकामूषकोलूकश्माशानिकशकुनिजम्बूकादिभिस्तृणोलूपोपवनवन्तं 

प्रतानादिबहुलमपूर्ववदवपतितशुष्कनष्टशस्यं धूम्रपवनं 

प्रध्मातपतत्रिगणमुत्क्रुष्टश्वगणमुद्भ्रान्तव्यथितविविधमृगपक्षिसङ्घमुत्सृष्टनष्टधर्मसत्यलज्जाचारशीलगुणजनपदं 

शश्वत्क्षुभितोदीर्णसलिलाशयं प्रततोल्कापातनिर्घातभूमिकम्पमतिभयारावरूपं 

रूक्षताम्रारुणसिताभ्रजालसंवृतार्कचन्द्रतारकमभीक्ष्णं ससम्भ्रमोद्वेगमिव सत्रासरुदितमिव सतमस्कमिव 

गुह्यकाचरितमिवाक्रन्दितशब्दबहुलं चाहितं विद्यात् (३);
कालं तु खलु यथर्तुलिङ्गाद्विपरीतलिङ्गमतिलिङ्गं हीनलिङ्गं चाहितं व्यवस्येत् (४);
इमानेवन्दोषयुक्तांश्चतुरो भावाञ्जनपदोद्ध्वंसकरान् वदन्ति कुशलाः; अतोऽन्यथाभूतांस्तु हितानाचक्षते||७||
विगुणेष्वपि खल्वेतेषु जनपदोद्ध्वंसकरेषु भावेषु भेषजेनोपपाद्यमानानामभयं भवति रोगेभ्य इति||८||

भवन्ति चात्र-

वैगुण्यमुपपन्नानां देशकालानिलाम्भसाम्|
गरीयस्त्वं विशेषेण हेतुमत् सम्प्रवक्ष्यते||९||
वाताज्जलं जलाद्देशं देशात् कालं स्वभावतः|
विद्याद्दुष्परिहार्यत्वाद्गरीयस्तरमर्थवित् ||१०||
वाय्वादिषु यथोक्तानां दोषाणां तु विशेषवित्|
प्रतीकारस्य सौकर्ये विद्याल्लाघवलक्षणम्||११||

चतुर्ष्वपि तु दुष्टेषु कालान्तेषु यदा नराः|
भेषजेनोपपाद्यन्ते न भवन्त्यातुरास्तदा||१२||
येषां न मृत्युसामान्यं सामान्यं न च कर्मणाम्|
कर्म पञ्चविधं तेषां भेषजं परमुच्यते||१३||
रसायनानां विधिवच्चोपयोगः प्रशस्यते|
शस्यते देहवृत्तिश्च भेषजैः पूर्वमुद्धृतैः||१४||
सत्यं भूते दया दानं बलयो देवतार्चनम्|
सद्धृत्तस्यानुवृत्तिश्च प्रशमो गुप्तिरात्मनः||१५||
हितं जनपदानां च शिवानामुपसेवनम्|
सेवनं ब्रह्मचर्यस्य तथैव ब्रह्मचारिणाम्||१६||
सङ्कथा धर्मशास्त्राणां महर्षीणां जितात्मनाम्|
धार्मिकैः सात्त्विकैर्नित्यं सहास्या वृद्धसम्मतैः||१७||
इत्येतद्भेषजं प्रोक्तमायुषः परिपालनम्|
येषामनियतो मृत्युस्तस्मिन् काले सुदारुणे||१८||

इति श्रुत्वा जनपदोद्ध्वंसने कारणानि पुनरपि भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच- अथ खलु भगवन्! कुतोमूलमेषां वाय्वादीनां वैगुण्यमुत्पद्यते? येनोपपन्ना जनपदमुद्ध्वंसयन्तीति||१९||
तमुवाच भगवानात्रेयः- सर्वेषामप्यग्निवेश! वाय्वादीनां यद्वैगुण्यमुत्पद्यते तस्य मूलमधर्मः, तन्मूलं वाऽसत्कर्म पूर्वकृतं; तयोर्योनिः 

प्रज्ञापराध एव|
तद्यथा- यदा वै देशनगरनिगमजनपदप्रधाना धर्ममुत्क्रम्याधर्मेण प्रजां वर्तयन्ति, तदाश्रितोपाश्रिताः पौरजनपदा 

व्यवहारोपजीविनश्च तमधर्ममभिवर्धयन्ति, ततः सोऽधर्मः प्रसभं धर्ममन्तर्धत्ते, ततस्तेऽन्तर्हितधर्माणो 

देवताभिरपि त्यज्यन्ते; तेषां तथाऽन्तर्हितधर्मणामधर्मप्रधानानामपक्रान्तदेवतानामृतवो व्यापद्यन्ते; तेन 

नापो यथाकालं देवो वर्षति न वा वर्षति विकृतं वा वर्षति, वाता न सम्यगभिवान्ति, क्षितिर्व्यापद्यते, 

सलिलान्युपशुष्यन्ति, ओषधयः स्वभावं परिहायापद्यन्ते विकृतिं; तत उद्ध्वंसन्ते जनपदाः स्पृश्याभ्यवहार्यदोषात् ||२०||

तथा शस्त्रप्रभवस्यापि जनपदोद्ध्वंसस्याधर्म एव हेतुर्भवति|
येऽतिप्रवृद्धलोभक्रोधमोहमानास्ते दुर्बलानवमत्यात्मस्वजनपरोपघाताय शस्त्रेण परस्परमभिक्रामन्ति,

 परान् वाऽभिक्रामन्ति, परैर्वाऽभिक्राम्यन्ते||२१||
रक्षोगणादिभिर्वा विविधैर्भूतसङ्घैस्तमधर्ममन्यद्वाऽप्यपचारान्तरमुपलभ्याभिहन्यन्ते||२२||

तथाऽभिशापप्रभवस्याप्यधर्म एव हेतुर्भवति|
ये लुप्तधर्माणो धर्मादपेतास्ते गुरुवृद्धसिद्धर्षिपूज्यानवमत्याहितान्याचरन्ति; ततस्ताः प्रजा गुर्वादिभिरभिशप्ता 

भस्मतामुपयान्ति प्रागेवानेकपुरुषकुलविनाशाय, नियतप्रत्ययोपलम्भादनियताश्चापरे ||२३||

प्रागपि चाधर्मादृते नाशुभोत्पत्तिरन्यतोऽभूत्|
आदिकाले ह्यदितिसुतसमौजसोऽतिविमलविपुलप्रभावाः प्रत्यक्षदेवदेवर्षिधर्मयज्ञविधिविधानाः 

शैलसारसंहतस्थिरशरीराः प्रसन्नवर्णेन्द्रियाः पवनसमबलजवपराक्रमाश्चारुस्फिचोऽभिरूपप्रमाणाकृतिप्रसादोपचयवन्तः

 सत्यार्जवानृशंस्यदानदमनियमतपोपवासब्रह्मचर्यव्रतपरा 

व्यपगतभयरागद्वेषमोहलोभक्रोधशोकमानरोगनिद्रातन्द्राश्रमक्लमालस्यपरिग्रहाश्च पुरुषा बभूवुरमितायुषः|
तेषामुदारसत्त्वगुणकर्मणामचिन्त्यरसवीर्यविपाकप्रभावगुणसमुदितानि प्रादुर्बभूवुः शस्यानि सर्वगुणसमुदितत्वात् 

पृथिव्यादीनां कृतयुगस्यादौ|
भ्रश्यति तु कृतयुगे केषाञ्चिदत्यादानात् साम्पन्निकानां सत्त्वानां शरीरगौरवमासीत्, शरीरगौरवाच्छ्रमः,

 श्रमादालस्यम्, आलस्यात् सञ्चयः, सञ्चयात् परिग्रहः, परिग्रहाल्लोभः प्रादुरासीत् कृते|
ततस्त्रेतायां लोभादभिद्रोहः, अभिद्रोहानृतवचनम्, अनृतवचनात् 

कामक्रोधमानद्वेषपारुष्याभिघातभयतापशोकचिन्तोद्वेगादयः प्रवृत्ताः|
ततस्त्रेतायां धर्मपादोऽन्तर्धानमगमत्|
तस्यान्तर्धानात् युगवर्षप्रमाणस्य पादह्रासः, पृथिव्यादेश्च गुणपादप्रणाशोऽभूत्|
तत्प्रणाशकृतश्च शस्यानां स्नेहवैमल्यरसवीर्यविपाकप्रभावगुणपादभ्रांशः|
ततस्तानि प्रजाशरीराणि हीयमानगुणपादैराहारविहारैरयथापूर्वमुपष्टभ्यमानान्यग्निमारुतपरीतानि 

प्राग्व्याधिभिर्ज्वरादिभिराक्रान्तानि|
अतः प्राणिनो ह्रासमवापुरायुषः क्रमश इति||२४||

भवतश्चात्र-

युगे युगे धर्मपादः क्रमेणानेन हीयते|
गुणपादश्च भूतानामेवं लोकः प्रलीयते||२५||
संवत्सरशते पूर्णे याति संवत्सरः क्षयम्|
देहिनामायुषः काले यत्र यन्मानमिष्यते||२६||
इति विकाराणां प्रागुत्पत्तिहेतुरुक्तो भवति||२७||
एवंवादिनं भगवन्तमग्निवेश उवाच- किन्नु खलु भगवन्! नियतकालप्रमाणमायुः सर्वं न वेति||२८||
तं भगवानुवाच-
इहाग्निवेश! भूतानामायुर्युक्तिमपेक्षते|
दैवे पुरुषकारे च स्थितं ह्यस्य बलाबलम्||२९||
दैवमात्मकृतं विद्यात् कर्म यत् पौर्वदैहिकम्|
स्मृतः पुरुषकारस्तु क्रियते यदिहापरम्||३०||
बलाबलविशेषोऽस्ति तयोरपि च कर्मणोः|
दृष्टं हि त्रिविधं कर्म हीनं मध्यममुत्तमम्||३१||
तयोरुदारयोर्युक्तिर्दीर्घस्य च सुखस्य च|
नियतस्यायुषो हेतुर्विपरीतस्य चेतरा||३२||
मध्यमा मध्यमस्येष्टा कारणं शृणु चापरम्|३३|

दैवं पुरुषकारेण दुर्बलं ह्युपहन्यते||३३||
दैवेन चेतरत् कर्म विशिष्टेनोपहन्यते|
दृष्ट्वा यदेके मन्यन्ते नियतं मानमायुषः||३४||
कर्म किञ्चित् क्वचित् काले विपाके नियतं महत्|
किञ्चित्त्वकालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते||३५||

तस्मादुभयदृष्टत्वादेकान्तग्रहणमसाधु|
निदर्शनमपि चात्रोदाहरिष्यमः- यदि हि नियतकालप्रमाणमायुः सर्वं स्यात्, तदाऽऽयुष्कामाणां न 

मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनाद्याः क्रिया इष्टयश्च प्रयोज्येरन्; 

नोद्भ्रान्तचण्डचपलगोजोष्ट्रखरतुरगमहिषादयः पवनादयश्च दुष्टाः परिहार्याः स्युः, न प्रपातगिरिविषमदुर्गाम्बुवेगाः,

 तथा न प्रमत्तोन्मत्तोद्भान्तचण्डचपलमोहलोभाकुलमतयः, नारयः, न प्रवृद्धोऽग्निः, च विविधविषाश्रयाः 

सरीसृपोरगादयः, न साहसं, नादेशकालचर्या, न नरेन्द्रप्रकोप इति; एवमादयो हि भावा नाभावकराः स्युः, 

आयुषः सर्वस्य नियतकालप्रमाणत्वात्|
न चानभ्यस्ताकालमरणभयनिवारकाणामकालमरणभयमागच्छेत् प्रणिनां, व्यर्थाश्चारम्भकथाप्रयोगबुद्धयः 

स्युर्महर्षीणां रसायनाधिकारे, नापीन्द्रो नियतायुषं शत्रुं वज्रेणाभिहन्यात्, नाश्विनावार्तं भेषजेनोपपादयेतां, न 

महर्षयो यथेष्टमायुस्तपसा प्राप्नुयुः, न च विदितवेदितव्या महर्षयः ससुरेशाः सम्यक् पश्येयुरुपदिशेयुराचरेयुर्वा|
अपि च सर्वचक्षुषामेतत् परं यदैन्द्रं चक्षुः, इदं चाप्यस्माकं तेन प्रत्यक्षं; यथा- पुरुषसहस्राणामुत्थायोत्थायाहवं कुर्वतामकुर्वतां चातुल्यायुष्ट्वं, तथा जातमात्राणामप्रतीकारात् प्रतीकाराच्च, 

अविषविषप्राशिनां चाप्यतुल्यायुष्ट्वमेव, न च तुल्यो योगक्षेम उदपानघटानां चित्रघटानां चोत्सीदतां; 

तस्माद्धितोपचारमूलं जीवितम्, अतो विपर्ययान्मृत्युः|
अपि च देशकालात्मगुणविपरीतानां कर्मणामाहारविकाराणां च क्रमोपयोगः सम्यक्, त्यागः सर्वस्य 

चातियोगायोगमिथ्यायोगानां, सर्वातियोगसन्धारणम्, असन्धारणमुदीर्णानां च गतिमतां, साहसानां च वर्जनम्, 

आरोग्यानुवृत्तौ हेतुमुपलभामहे सम्यगुपदिशामः सम्यक् पश्यामश्चेति||३६||

अतः परमग्निवेश उवाच- एवं सत्यनियतकालप्रमाणायुषां भगवन्! कथं कालमृत्युरकालमृत्युर्वाभवतीति||३७||
तमुवाच भगवानात्रेयः- श्रूयतामग्निवेश! यथा यानसमायुक्तोऽक्षः प्रकृत्यैवाक्षगुणैरुपेतः स च सर्वगुणोपपन्नो वाह्यमानो यथाकालं 

स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छेत्, तथाऽऽयुः शरीरोपगतं बलवत्प्रकृत्या यथावदुपचर्यमाणं 

स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छति; स मृत्युः काले|
यथा च स एवाक्षोऽतिभाराधिष्ठितत्वाद्विषमपथादपथादक्षचक्रभङ्गाद्वाह्यवाहकदोषादणिमोक्षादनुपाङ्गात् 

पर्यसनाच्चान्तराऽवसानमापद्यते, 

तथाऽऽयुरप्ययथाबलमारम्भादयथाग्न्यभ्यवहरणाद्विषमाभ्यावहरणाद्विषमशरीरन्यासादतिमैथुनादसत्संश्रयादुदीर्ण- वेगविनिग्रहाद्विधार्यवेगाविधारणाद्भूतविषवाय्वग्न्युपतापादभिघातादाहारप्रतीकारविवर्जनाच्चान्तराऽवसानमापद्यते, 

स मृत्युरकाले; तथा ज्वरादीनप्यातङ्कान्मिथ्योपचरितानकालमृत्यून् पश्याम इति||३८||

अथाग्निवेशः पप्रच्छ- किन्नु खलु भगवन्! ज्वरितेभ्यः पानीयमुष्णं प्रयच्छन्ति भिषजो भूयिष्ठं न तथा शीतम्, अस्ति च शीतसाध्योऽपि 

धातुर्ज्वरकर इति||३९||

तमुवाच भगवानात्रेयः- ज्वरितस्य कायसमुत्थानदेशकालानभिसमीक्ष्य पाचनार्थं पानीयमुष्णं प्रयच्छन्ति भिषजः|
ज्वरो ह्यामाशयसमुत्थः, प्रायो भेषजानि चामाशयसमुत्थानां विकाराणां पाचनवमनापतर्पणसमर्थानि भवन्ति; 

पाचनार्थं च पानीयमुष्णं, तस्मादेतज्ज्वरितेभ्यः प्रयच्छन्ति भिषजो भूयिष्ठम्|
तद्धि तेषां पीतं वातमनुलोमयति, अग्निं चोदर्यमुदीरयति, क्षिप्रं जरां गच्छति, श्लेष्माणं परिशोषयति, स्वल्पमपि 

च पीतं तृष्णाप्रशमनायोपकल्पते; तथायुक्तमपि चैतन्नात्यर्थोत्सन्नपित्ते ज्वरे सदाहभ्रमप्रलापातिसारे वा प्रदेयम्,

 उष्णेन हि दाहभ्रमप्रलापातिसारा भूयोऽभिवर्धन्ते, शीतेन चोपशाम्यन्तीति||४०||

भवति चात्र-

शीतेनोष्णकृतान् रोगाञ्छमयन्ति भिषग्विदः|
ये तु शीतकृता रोगास्तेषामुष्णं भिषग्जितम्||४१||

एवमितरेषामपि व्याधीनां निदानविपरीतं भेषजं भवति; यथा- अपतर्पणनिमित्तानां व्याधीनां नान्तरेण पूरणमस्ति शान्तिः, तथा पूरणनिमित्तानां व्याधीनां नान्तरेणापतर्पणम्||४२||
अपतर्पणमपि च त्रिविधं- लङ्घनं, लङ्घनपाचनं, दोषावसेचनं चेति||४३||
तत्र लङ्घनमल्पबलदोषाणां, लङ्घनेन ह्यग्निमारुतवृद्ध्या वातातपपरीतमिवाल्पमुदकमल्पो दोषः प्रशोषमापद्यते; 

लङ्घनपाचने तु मध्यबलदोषाणां, लङ्घनपाचनाभ्यां हि सूर्यसन्तापमारुताभ्यां पांशुभस्मावकिरणैरिव 

चानतिबहूदकं मध्यबलो दोषः प्रशोषमापद्यते; बहुदोषाणां पुनर्दोषावसेचनमेव कार्यं, न ह्यभिन्ने केदारसेतौ 

पल्वलाप्रसेकोऽस्ति, तद्वद्दोषावसेचनम्||४४||

दोषावसेचनमन्यद्वा भेषजं प्राप्तकालमप्यातुरस्य नैवंविधस्य कुर्यात्|
तद्यथा- अनपवादप्रतीकारस्याधनस्यापरिचारकस्य वैद्यमानिनश्चण्डस्यासूयकस्य 

तीव्राधर्मारुचेरतिक्षीणबलमांसशोणितस्यासाध्यरोगोपहतस्य मुमूर्षुलिङ्गान्वितस्य चेति|
एवंविधं ह्यातुरमुपचरन् भिषक् पापीयसाऽयशसा योगमृच्छतीति||४५||

भवति चात्र-

तदात्वे चानुबन्धे वा यस्य स्यादशुभं फलम्|
कर्मणस्तन्न कर्तव्यमेतद्बुद्धिमतां मतम्||४६||
(अल्पोदकद्रुमो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः|
ज्ञेयः स जाङ्गलो देशः स्वल्परोगतमोऽपि च||४७||
प्रचुरोदकवृक्षो यो निवातो दुर्लभातपः|
अनूपो बहुदोषश्च, समः साधारणो मतः)||४८||

तत्र श्लोकाः-

पूर्वरूपाणि सामान्या हेतवः सस्वलक्षणाः|
देशोद्ध्वंसस्य भैषज्यं हेतूनां मूलमेव च||४९||
प्राग्विकारसमुत्पत्तिरायुषश्च क्षयक्रमः|
मरणं प्रति भूतानां कालाकालविनिश्चयः||५०||
यथा चाकालमरणं यथायुक्तं च भेषजम्|
सिद्धिं यात्यौषधं येषां न कुर्याद्येन हेतुना||५१||
तदात्रेयोऽग्निवेशाय निखिलं सर्वमुक्तवान्|
देशोद्ध्वंसनिमित्तीये विमाने मुनिसत्तमः||५२||

इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने जनपदोद्ध्वंसनीयविमानं नाम तृतीयोऽध्यायः||३||