सिद्धिस्थानम् - ७. बस्तिव्यापत्सिद्धिः
अथातो बस्तिव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः||१||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||
धीधैर्यौदार्यगाम्भीर्यक्षमादमतपोनिधिम्|
पुनर्वसुं शिष्यगणः पप्रच्छ विनयान्वितः||३||
काः कति व्यापदो बस्तेः किंसमुत्थानलक्षणाः|
का चिकित्सा इति प्रश्नाञ्छ्रुत्वा तानब्रवीद्गुरुः||४||
नातियोगौ क्लमाध्माने हिक्का हृत्प्राप्तिरूर्ध्वता|
प्रवाहिका शिरोङ्गार्तिः परिकर्तः परिस्रवः||५||
द्वादश व्यापदो बस्तेरसम्यग्योगसम्भवाः|
आसामेकैकशो रूपं चिकित्सां च निबोधत||६||
गुरुकोष्ठेऽनिलप्राये रूक्षे वातोल्बणेऽपि वा|
शीतोऽल्पलवणस्नेहद्रवमात्रो घनोऽपि वा||७||
बस्तिः सङ्क्षोभ्य तं दोषं दुर्बलत्वादनिर्हरन्|
करोति गुरुकोष्ठत्वं वातमूत्रशकृद्ग्रहम्||८||
नाभिबस्तिरुजं दाहं हृल्लेपं श्वयथुं गुदे|
कण्डूगण्डानि वैवर्ण्यमरुचिं वह्निमार्दवम्||९||
तत्रोष्णायाः प्रमथ्यायाः पानं स्वेदाः पृथग्विधाः|
फलवर्त्योऽथवा कालं ज्ञात्वा शस्तं विरेचनम्||१०||
बिल्वमूलत्रिवृद्दारुयवकोलकुलत्थवान्|
सुरादिमूत्रवान् बस्तिः सप्राक्पेष्यस्तमानयेत्||११||
स्निग्धस्विन्नेऽतितीक्ष्णोष्णो मृदुकोष्ठेऽतियुज्यते|
तस्य लिङ्गं चिकित्सा च शोधनाभ्यां समा भवेत्||१२||
पृश्निपर्णीं स्थिरां पद्मं काश्मर्यं मधुकं बलाम्|
पिष्ट्वा द्राक्षां मधूकं च क्षीरे तण्डुलधावने||१३||
द्राक्षायाः पक्वलोष्टस्य प्रसादे मधुकस्य च|
विनीय सघृतं बस्तिं दद्याद्दाहेऽतियोगजे ||१४||
आमशेषे निरूहेण मृदुना दोष ईरितः|
मार्गं रुणद्धि वातस्य हन्त्यग्निं मूर्च्छयत्यपि||१५||
क्लमं विदाहं हृच्छूलं मोहवेष्टनगौरवम्|
कुर्यात् स्वेदैर्विरूक्षैस्तं पाचनैश्चाप्युपाचरेत्||१६||
पिप्पलीकत्तृणोशीरदारुमूर्वाशृतं जलम्|
पिबेत् सौवर्चलोन्मिश्रं दीपनं हृद्विशोधनम्||१७||
वचानागरशट्येला दधिमण्डेन मूर्च्छिताः|
पेयाः प्रसन्नया वा स्युररिष्टेनासवेन वा||१८||
दारु त्रिकटुकं पथ्यां पलाशं चित्रकं शटीम्|
पिष्ट्वा कुष्ठं च मूत्रेण पिबेत् क्षारांश्च दीपनान्||१९||
बस्तिमस्य विदध्याच्च समूत्रं दाशमूलिकम्|
समूत्रमथवा व्यक्तलवणं माधुतैलिकम्||२०||
अल्पवीर्यो महादोषे रूक्षे क्रूराशये कृतः|
बस्तिर्दोषावृतो रुद्धमार्गो रुन्ध्यात् समीरणम्||२१||
स विमार्गोऽनिलः कुर्यादाध्मानं मर्मपीडनम्|
विदाहं गुरुकोष्ठस्य मुष्कवङ्क्षणवेदनाम्||२२||
रुणद्धि हृदयं शूलैरितश्चेतश्च धावति|
श्यामाफलादिभिः कुष्ठकृष्णालवणसर्षपैः||२३||
धूममाषवचाकिण्वक्षारचूर्णगुडैः कृताम्|
कराङ्गुष्ठनिभां वर्तिं यवमध्यां निधापयेत् ||२४||
अभ्यक्तस्विन्नगात्रस्य तैलाक्तां स्नेहिते गुदे|
अथवा लवणागारधूमसिद्धार्थकैः कृताम्||२५||
बिल्वादिना निरूहः स्यात् पीलुसर्षपमूत्रवान्|
सरलामरदारुभ्यां सिद्धं चैवानुवासनम्||२६||
मृदुकोष्ठेऽबले बस्तिरतितीक्ष्णोऽतिनिर्हरन्|
कुर्याद्धिक्कां, हितं तस्मै हिक्काघ्नं बृंहणं च यत्||२७||
बलास्थिरादिकाश्मर्यत्रिफलागुडसैन्धवैः|
सप्रसन्नारनालाम्लैस्तैलं पक्त्वाऽनुवासयेत्||२८||
कृष्णालवणयोरक्षं पिबेदुष्णाम्बुना युतम् |
धूमलेहरसक्षीरस्वेदाश्चान्नं च वातनुत्||२९||
अतितीक्ष्णः सवातो वा न वा सम्यक् प्रपीडितः|
घट्टयेद्धृदयं बस्तिस्तत्र काशकुशेत्कटैः||३०||
स्यात् साम्ललवणस्कन्धकरीरबदरीफलैः|
शृतैर्बस्तिर्हितः सिद्धं वातघ्नैश्चानुवासनम्||३१||
वातमूत्रपुरीषाणां दत्ते वेगान्निगृह्णतः|
अति वा पीडितो बस्तिर्मुखेनायाति वेगवान्||३२||
मूर्च्छाविकारं तस्यादौ दृष्ट्वा शीताम्बुना मुखम्|
सिञ्चेत् पार्श्वोदरं चाधः प्रमृज्याद्वीजयेच्च तम्||३३||
केशेष्वालम्ब्य चाकाशे धुनुयात्त्रासयेच्च तम्|
गोखराश्वगजैः सिंहै राजप्रेष्यैस्तथोरगैः||३४||
उल्काभिरेवमन्यैश्च भीतस्याधः प्रवर्तते|
वस्त्रपाणिग्रहैः कण्ठं रुन्ध्यान्न म्रियते यथा||३५||
प्राणोदाननिरोधाद्धि प्रसिद्धतरमार्गवान् |
अपानः पवनो बस्तिं तमाश्वेवापकर्षति||३६||
ततः क्रमुककल्काक्षं पाययेताम्लसंयुतम्|
औष्ण्यात्तैक्ष्यात् सरत्वाच्च बस्तिं सोऽस्यानुलोमयेत्||३७||
पक्वाशयस्थिते स्विन्ने निरूहो दाशमूलिकः|
यवकोलकुलत्थैश्च विधेयो मूत्रसाधितः||३८||
बिल्वादिपञ्चमूलेन सिद्धो बस्तिरुरःस्थिते|
शिरःस्थे नावनं धूमः प्रच्छाद्यं सर्षपैः शिरः||३९||
स्निग्धस्विन्ने महादोषे बस्तिर्मृद्वल्पभेषजः|
उत्क्लिश्याल्पं हरेद्दोषं जनयेच्च प्रवाहिकाम्||४०||
स बस्तिपायुशोफेन जङ्घोरुसदनेन वा|
निरुद्धमारुतो जन्तुरभीक्ष्णं सम्प्रवाहते||४१||
स्वेदाभ्यङ्गान्निरूहांश्च शोधनीयानुलोमिकान्|
विदध्याल्लङ्घयित्वा तु वृत्तिं कुर्याद्विरिक्तवत्||४२||
दुर्बले क्रूरकोष्ठे च तीव्रदोषे तनुर्मृदुः|
शीतोऽल्पश्चावृतो दोषैर्बस्तिस्तद्विहतोऽनिलः||४३||
मार्गैर्गात्राणि सन्धावन्नूर्ध्वं मूर्ध्नि विहन्यते|
ग्रीवां मन्ये च गृह्णाति शिरः कण्ठं भिनत्ति च||४४||
बाधिर्यं कर्णनादं च पीनसं नेत्रविभ्रमम्|
कुर्यादभ्यञ्जनं तैललवणेन यथाविधि||४५||
युञ्ज्यात् प्रधमनैर्नस्यैर्धूमैरस्य विरेचयेत्|
तीक्ष्णानुलोमिकेनाथ स्निग्धं भुक्तेऽनुवासयेत् ||४६||
स्नेहस्वेदैरनापाद्य गुरुस्तीक्ष्णोऽतिमात्रया|
यस्य बस्तिः प्रयुज्येत सोऽतिमात्रं प्रवर्तयेत्||४७||
स्रुतेषु तस्य दोषेषु निरूढस्यातिमात्रशः|
स्तब्धोदावृतकोष्ठस्य वायुः सम्प्रतिहन्यते||४८||
विलोमनसमुद्भूतो रुजत्यङ्गानि देहिनः|
गात्रवेष्टननिस्तोदभेदस्फुरणजृम्भणैः ||४९||
तं तैललवणाभ्यक्तं सेचयेदुष्णवारिणा|
एरण्डपत्रनिष्क्वाथैः प्रस्तरैश्चोपपादयेत्||५०||
यवान् कुलत्थान् कोलानि पञ्चमूले तथोभये|
जलाढकद्वये पक्त्वा पादशेषेण तेन च||५१||
कुर्यात् सबिल्वतैलोष्णलवणेन निरूहणम्|
तं निरूढं समाश्वस्तं द्रोण्यां समवगाहयेत्||५२||
ततो भुक्तवतस्तस्य कारयेदनुवासनम्|
यष्टीमधुकतैलेन बिल्वतैलेन वा भिषक् ||५३||
मृदुकोष्ठाल्पदोषस्य रूक्षस्तीक्ष्णोऽतिमात्रवान्|
बस्तिर्दोषान्निरस्याशु जनयेत् परिकर्तिकाम्||५४||
त्रिकवङ्क्षणबस्तीनां तोदं नाभेरधो रुजम्|
विबन्धोऽल्पाल्पमुत्थानं बस्तिनिर्लेखनाद्भवेत्||५५||
स्वादुशीतौषधैस्तत्र पय इक्ष्वादिभिः शृतम्|
यष्ट्याह्वतिलकल्काभ्यां बस्तिः स्यात् क्षीरभोजिनः||५६||
ससर्जरसयष्ट्याह्वजिङ्गिनीकर्दमाञ्जनम्|
विनीय दुग्धे बस्तिः स्यात् व्यक्ताम्लमृदुभोजिनः||५७||
पित्तरोगेऽम्ल उष्णो वा तीक्ष्णो वा लवणोऽथवा|
बस्तिर्लिखति पायुं तु क्षिणोति विदहत्यपि||५८||
स विदग्धः स्रवत्यस्रं पित्तं चानेकवर्णवत्|
सार्यते बहुवेगेन मोहं गच्छति चासकृत्||५९||
आर्द्रशाल्मलिवृन्तैस्तु क्षुण्णैराजं पयः शृतम्|
सर्पिषा योजितं शीतं बस्तिमस्मै प्रदापयेत्||६०||
वटादिपल्लवेष्वेष कल्पो यवतिलेषु च|
सुवर्चलोपोदिकयोः कर्बुदारे च शस्यते||६१||
गुदे सेकाः प्रदेहाश्च शीताः स्युर्मधुराश्च ये|
रक्तपित्तातिसारघ्नी क्रिया चात्र प्रशस्यते||६२||
तीक्ष्णत्वं मूत्रपील्वग्निलवणक्षारसर्षपैः|
प्राप्तकालं विधातव्यं क्षीराद्यैर्मार्दवं तथा||६३||
आपादतलमूर्धस्थान् दोषान् पक्वाशये स्थितः|
वीर्येण बस्तिरादत्ते खस्थोऽर्को भूरसानिव||६४||
यद्वत् कुसुम्भसम्मिश्रात्तोयाद्रागं हरेत् पटः|
तद्वद्द्रवीकृताद्देहान्निरूहो निर्हरेन्मलान्||६५||
तत्र श्लोकः-
इत्येता व्यापदः प्रोक्ता बस्तेः साकृतिभेषजाः|
बुद्ध्वा कार्त्स्न्येन तान् बस्तीन्नियुञ्जन्नापराध्यति||६६||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसम्पूरितेसिद्धिस्थाने
बस्तिव्यापत्सिद्धिर्नाम सप्तमोऽध्यायः||७||